باباالیاس خراسانیباباالیاس خراسانی، از مشایخ صوفیه ترکمن تبار آناطولی در نیمه اول قرن هفتم و پایه‌گذار برخی از جریان‌های بدعت‌گرا ، که قیام سیاسی و اجتماعی بزرگی را که به « جنبش بابایی » مشهور شده است بر ضد حکومت سلجوقی آغاز کرد. فهرست مندرجات۲ - باباالیاس در ده‌کده چات ۳ - رابطه باباالیاس و طریقه وفائیه ۳.۱ - تاریخچه طریقه وفائیه ۴ - طریقت باباالیاس ۵ - ادعای مهدویت باباالیاس ۶ - شورش باباالیاس علیه سلجوقیان ۶.۱ - اولین شکست بابایی‌ها ۶.۲ - شکست دوم بابایی‌ها ۷ - تأثیرات نهضت باباالیاس ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - کوچ باباالیاس به آناطولیشیخ باباالیاس به احتمال بسیار پس از استیلای مغول ، به همراه گروهی از ترکمن‌ها ، از قلمرو دولت ساقط شده خوارزمشاهیان به آناطولی کوچ کرد. ۲ - باباالیاس در ده‌کده چاتدرباره زندگی او پیش از رفتن به آناطولی اطلاعی در دست نیست. بنابر قدیم‌ترین منبع درباره زندگی او، یعنی مناقب القدسیة فی مناصب الانسیه که نواده اش اَلوان ( عَلوان ) چلبی در ۷۳۳ نوشته است، در ده‌کده چات در حوالی آماسیه ساکن شد، در آن‌جا زاویه‌ای تشکیل داد و مریدان فراوانی گرد آورد. [۱]
مناقب القدسیة فی مناصب الانسیه، ص ۱۰ـ۲۶.
۳ - رابطه باباالیاس و طریقه وفائیهبا آن‌که در آماسیه او را خلیفه شیخی ترکمن به نام دَدَه غَرْقین می‌دانستند، از طریقتی که به آن منسوب بوده ذکری نشده است. فقط عاشقْ پاشازاده مورخ ، که خود از آن خاندان است، او را وابسته به طریقه وفائیه می‌داند که مؤسس آن تاج العارفین سید ابوالوفاء بغدادی (متوفی ۵۰۱) بود [۲]
درویش احمد عاشق پاشازاده، تواریخ آل عثمان، ج۱، ص۱، چاپ عالی بگ، استانبول ۱۳۳۲.
و به این اعتبار می‌توان پی برد که دده غرقین، نیز به آن طریقه منسوب بوده است.۳.۱ - تاریخچه طریقه وفائیهطریقه وفائیه از قرن هفتم در آناطولی رواج یافت و همراه با طریقه‌های مختلف وابسته به مذاهب گوناگون از قبیل یسویه و قلندریه و حیدریه تا قرن نهم به حیات خود ادامه داد. [۳]
درویش احمد عاشق پاشازاده، تواریخ آل عثمان، ج۱، ص۴۶، چاپ عالی بگ، استانبول ۱۳۳۲.
[۴]
فؤاد کوپریلی «آناطولی ده اسلامیت»، دارالفنون ادبیات فاکولته سی مجموعه سی، ج۱، ص۳۰۳ـ۳۱۱، ش ۵ (۱۳۳۸).
۴ - طریقت باباالیاسباباالیاس، بر خلاف آن‌چه تاکنون تصور می‌شد، طریقتی به نام « باباییه » تشکیل نداده، بلکه در زاویه خود در ده‌کده چات به عنوان شیخ طریقه وفائی ، تعبیری اسلامی از اعتقادات قدیم ترکی پیش از اسلام را به قبایل و روستاییان ترکمن که در آن حوالی زندگی می‌کردند تعلیم می‌داده است (وجود تأثیر عقایدِ اسماعیلی نیز در تعلیمات او محتمل است). ۵ - ادعای مهدویت باباالیاسیک نکته مسلم است و آن این‌که باباالیاس در میان ترکمن‌ها که در وضع اقتصادی و اجتماعی بسیار نامناسب، زندگی سختی می‌گذراندند ادعای مهدویت کرد و ترکمن‌ها تبلیغات او را صادقانه پذیرفتند و حتی، به طوری که از بعضی منابع بر می‌آید، او را «بابارسول اللّه » نیز نامیدند. [۵]
ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، ج۱، ص۲۵۱، بیروت ۱۹۵۸.
[۶]
ابن بی بی، الاوامرالعلائیه فی الامور العلائیه، ج۱، ص۴۹۸ـ۵۰۰، چاپ عدنان صادق ارزی، آنکارا ۱۹۵۶.
[۷]
ج ۱۵، گ ۱۶۵ ر، سبط ابن جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، کتابخانه موزه آثارترکی ـ اسلامی، ش ۲۱۳۸.
[۸]
احمد بن اخی ناطور افلاکی، مناقب العارفین، ج۱، ص۳۸۱، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا ۱۹۵۹-۱۹۶۱.
۶ - شورش باباالیاس علیه سلجوقیانباباالیاس، در ۶۳۷ رهبری شورشی را که برای رسیدن به قدرت و روی کار آوردن ترکمن‌ها بر ضد غیاث الدین کیخسرو دوم سلطانِ سلجوقی آغاز کرده بود به عهده خلیفه مورد اعتمادش بابااسحاق گذاشت. ۶.۱ - اولین شکست باباییهاباباییها که در آغاز پیروزی‌هایی به دست آورده و سراسر جنوب شرقی و ناحیه مرکزی آناطولی را تصرف کرده بودند، در آماسیه طعم نخستین شکست را چشیدند و باباالیاس در همان‌جا به دست سربازان سلجوقی کشته شد (۶۳۷). ۶.۲ - شکست دوم باباییهاباباییها، که به فرماندهی بابااسحاق از آن‌جا به قونیه روی آورده بودند، در دشتِ مالیا در حوالی قیرشهر باردیگر از سربازان سلجوقی شکست خوردند و بابااسحاق کشته شد. بدین ترتیب این حادثه مهم سرکوب شد، اما با نشو و نمایی که پس از آن حاصل کرد اهمیّت ویژه یافت. ۷ - تأثیرات نهضت باباالیاسنهضت دینی صوفیانه‌ای که باباالیاس به موازات شورشِ خود آغاز کرده بود، بویژه پس از مرگش، به دست خلفا و مریدانش در سراسر آناطولی منتشر و هم‌زمان با تشکیل دولت عثمانی گسترده‌تر شد و در ایجاد فرقه « ابدالانِ روم » و نیز گروه‌های غُلاة شیعه ، که امروزه « قزلباش » خوانده می‌شوند، مؤثر افتاد و سرانجام زمینه تشکیل طریقه بکتاشیه را در قرن نهم فراهم آورد. [۹]
فؤاد کوپریلی، «بکتاشیلیگین منشألری»، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۶، تورک یوردی، ش ۸ (۱۳۴۱).
باباالیاس شخصیت برجسته‌ای است که افکارش تا روزگار ما نیز در تاریخ دینی و اجتماعی ترکان آناطولی تأثیر بسزایی داشته و همچنین در انتقال بعضی از جریان‌های تصوف ایرانی زمان خود به آناطولی مؤثر بوده است. ۸ - فهرست منابع(۱) ابن بی بی، الاوامرالعلائیه فی الامور العلائیه، چاپ عدنان صادق ارزی، آنکارا ۱۹۵۶. (۲) ابن عبری، تاریخ مختصر الدول، بیروت ۱۹۵۸. (۳) اروج بیگ بن سلطان علی بیگ، تواریخ آل عثمان، چاپ بابینگر، هانوور ۱۹۲۵، ج ۲، ص ۸۶. (۴) احمد بن اخی ناطور افلاکی، مناقب العارفین، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا ۱۹۵۹-۱۹۶۱. (۵) حسین حسام الدین، آماسیه تاریخی، استانبول ۱۳۲۷، ج ۱، ص ۱۸۰-۱۸۲، ۲۳۲-۲۴۰. (۶) سبط ابن جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، کتابخانه موزه آثارترکی ـ اسلامی، ش ۲۱۳۸. (۷) احمد بن مصطفی طاش کبری زاده، شقائق نعمانیه، ترجمه ادرنه لی محمد مجدی، استانبول ۱۲۶۹، ص ۲۳. (۸) درویش احمد عاشق پاشازاده، تواریخ آل عثمان، چاپ عالی بگ، استانبول ۱۳۳۲. (۹) فؤاد کوپریلی «آناطولی ده اسلامیت»، دارالفنون ادبیات فاکولته سی مجموعه سی، ش ۵ (۱۳۳۸). (۱۰) فؤاد کوپریلی، «بکتاشیلیگین منشألری»، تورک یوردی، ش ۸ (۱۳۴۱). ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «باباالیاس خراسانی»، شماره۱۴. |